Kunstontmoeting 10
Na een extreem zachte winter, liep 9 maart de temperatuur op naar 18/20 °C. Het nieuwsbericht meldde dat er nooit eerder zo vroeg in het jaar zulke hoge temperaturen zijn gemeten. Groei en bloei zijn al overal zichtbaar en voelbaar. Ik herinner mij het vorige voorjaar, dat zolang op zich liet wachten door de aanhoudende kou. Met deze herinnering en het thema van deze nieuwsbrief in mijn hoofd, denk ik aan de terugblikoefening van Rudolf Steiner. Een van de oefeningen van terugblikken is de “waarnemende terugblik” als reiniging voor de ziel. Voor het slapen gaan blik je terug op je dag in omgekeerde volgorde, dat wil zeggen van de avond terug naar de ochtend. Als je het snel doet en je richt je op je bezigheden en ontmoetingen van die dag, dan gaat door de snelheid de emotionele lading eraf. Dit sterkt de wilskracht.
In het kader van de waarnemende terugblik kijk ik terug op de ontmoetingen die ik het afgelopen jaar had en die voor mij in het teken heeft gestaan van de schilder Vincent van Gogh. Hij werd geboren in het Noord Brabantse Zundert op 30-3-1853 en overleed in het Zuid Franse, Auvers-sur-Oise op 29-7-1890, slechts 37 jaar jong.
In de jaren ’70 bezong Don McLean zo prachtig het leven van Vincent met het lied “Starry, starry night”.
Starry, starry night
Paint your palette blue and gray
Look out on a summer’s day
With eyes that know the darkness in my soul
(D.Mc)
De liedtekst gaat over Vincents worsteling met zijn depressies en zoektocht om uiting te geven aan zijn kleurwaarneming. In Zuid Frankrijk zocht hij de vrijheid om zich los te maken van het zware donkere, sombere leven dat hij had gezien in zijn geboortestreek en waarop zijn eerste werken gebaseerd waren. Wie kent niet het indrukwekkende donkere schilderij van “De aardappeleters”. Het Nederlandse hoofdvoedsel was in die tijd aardappelen (nachtschadegewas) met spekvet, in Zuid Europa aten ze veel meer groenten, pasta/granen en rijst (bloemige/grassenfamilie) met veelal olijfolie en verwarmende groene kruiden. Het is een ander proces van groei, bloei en vertering. Vincent van Gogh maakt het zichtbaar in de gezichten van de arme Brabantse bevolking op zijn schilderijen en later van het leven in de Provence.
With eyes that watch the world and can’t forget Like the strangers that you’ve met
The ragged men in ragged clothes
Al silver thorn on a bloody rose
Lie crushed and broken on the virgin snow (D. Mc)
Op 1 mei is het een jaar geleden dat het Van Gogh museum in Amsterdam werd heropend. Een prachtig museum. Het museum bezit de grootste collectie schilderijen en tekeningen van Vincent van Gogh. Maar dichtbij op de Hoge Veluwe hebben wij het Kröller Müller museum waar de op twee na grootste collectie van Vincent van Gogh te zien is. Voor mij is het een heerlijke fietstocht van Ede naar Otterlo. Vanaf de ingang fiets ik naar het museum en geniet van het prachtige park de Hoge Veluwe.
Op 13 juli 2013 vierde het Kröller Müller museum haar 75ste jubileumjaar. Het ging van start met de tentoonstelling “Top 75”. Op uitnodiging van AVRO cultuurtour kreeg ik een rondleiding van Eva Rovers, auteur van de biografie van Helene Kröller-Müller. De charmante Eva Rover gaf een mooie rondleiding met veel achtergrondinformatie. Ze heeft in alle archieven van de familie Kröller-Müller mogen kijken voor het schrijven van haar lijvige boek. Ze vertelde dat Helene het schilderij “Treurende oude man” (1890) van Van Gogh van haar man Anton kreeg bij hun vijfentwintigjarig huwelijksjubileum samen met het schilderij van de Roemeense schoonheid Eva Callimachi-Catargi door Henri Fantin-Latour (1881), met de mededeling dat hij de oude man was en zij de Roemeense schoonheid. De uit Duitsland afkomstige Helene Müller trouwde op 19-jarige leeftijd met de Nederlandse zakenman Anton Kröller. Zij ging kunst verzamelen en naast vele mooie stukken van verschillende kunstenaars kocht ze ook 91 schilderijen en 185 tekeningen van Vincent van Gogh, omdat zij toen al in hem de gevoelige kunstenaar zag.
Afgelopen zomer fietste ik door de Provence (Z-Frankrijk), het landschap dat Vincent van Gogh zo heeft geïnspireerd in zijn latere werk. De tijd in de Provence was zijn meest productieve periode, maar hij overleed er ook vroegtijdig, na een moeizaam leven. Het wonderlijke is dat er in de Provence maar één schilderij van hem is, getiteld “Wagons de chemin de fer” (Spoorwegwagons - 1888). Het hangt of liever gezegd staat in een klein particulier museum in Avignon, Musée Angladon. Het museum is eigenlijk een villa en staat in het centrum van de stad. John Angladon was de neef en erfgenaam van de couturier en verzamelaar Jacques Doucet en erfde diens kunstcollectie. Het echtpaar John en Paulette Angladon-Dubrujeaud lieten de stad hun erfenis, de villa met de kunstcollectie, na met de voorwaarde dat het een museum moest worden.
Als adolecent begreep ik de schilderijen van Vincent van Gogh niet. Als ik in het museum naast mensen vanuit de hele wereld stond, die in vervoering raakten over zijn schilderkunst, dacht ik: “wat zien zij toch wat ik niet zie”? De onrustige streken en stippen van zijn penseel riepen een enorme irritatie bij mij op. Vaak heb ik in het Kröller Müller museum naast Japanners gestaan die verrukt de schilderijen met elkaar bespraken en daarin ongetwijfeld herkenning zagen. Of was het de onbekende manier van schilderen die ze bespraken? Maar wat is er eigenlijk zo anders? Vincent was een groot bewonderaar van Japanse kunst en cultuur en liet zich erdoor inspireren. Hij schilderde “Het bloeiende amandelboompje” (1888) bij de geboorte van het kind van zijn broer Theo. Je ziet hierin de Japanse invloeden waar bloesemtakken symbool staan voor nieuw leven. In Japan wordt eind maart de lente en de bloei van de kersenbloesem gevierd, door met familie buiten onder de bloeiende bomen te eten en sake te drinken. Vincent koos tevens voor de amandelboom omdat dit de vroegst bloeiende boom is in Zuid Europa. De lente wordt daar in februari door de bloei van de amandelboom aangekondigd.
Hoe overweldigend moet het leven voor Vincent geweest zijn in de Provence vergeleken bij het sombere arme Brabant. Het zonlicht, de warmte, de zonnebloemen, de schaduwen,
de bergen, de mensen en de stille sterrennachten. Dit alles heeft hij zichtbaar gemaakt en we kunnen door middel van zijn schilderijen het meebeleven en ervaren.
Misschien kent u dat ook, dat je op vakantie ’s nachts wakker wordt in je tent en naar de WC moet. Eigenlijk is het dan het beste zo snel mogelijk uit je warme slaapzak te stappen en te gaan. Mijn man heeft er moeite mee, maar als hij uiteindelijk ook maar gaat, kijken we samen naar de prachtige sterrenhemel. Als we hadden doorgeslapen zouden we dit niet hebben gezien. In de rust en stilte van de nacht onder de prachtige sterrenhemel, waaronder Vincent ook gestaan moet hebben, voel ik de onmetelijke kracht en rijkdom van het universum.
Door terug te denken en mijzelf af te vragen waarom ik zo geïrriteerd raakte bij het zien van de schilderijen van Vincent van Gogh, ben ik mij gaan verdiepen in zijn biografie. Uiteindelijk heb ik zijn schilderijen beter leren begrijpen en ben ik de schoonheid en strijd gaan zien die Vincent al schilderend in prachtige kleurenbeelden heeft weten weer te geven.
In de Provence kan je de sporen van Vincent van Gogh overal terugvinden. Natuurlijk wordt het aantrekkelijker gemaakt voor de toeristen, maar als je door de commercie heen kijkt zie je nog de landschappen die Vincent heeft geschilderd. Zo ook het “Caféterras bij nacht” wat geel geschilderd is naar het voorbeeld van Vincent, terwijl hij daarmee eigenlijk de kleur bij nacht aangaf die de lantaarnpalen op het café wierpen. Ook de “Brug van Langlois“ is er nog, al is deze wel verplaatst naar een niet bijster idyllische plek. Ook het ziekenhuis in Arles, waar hij geruime tijd verbleef, is duidelijk herkenbaar van het schilderij.
Het meest bijzondere echter vind ik het sanatorium in St. Remy. Nog steeds is het een sanatorium voor mensen met psychische ziektebeelden, maar nu verblijven ze in een nieuw gebouw ernaast. Het voormalige klooster voor zieken is een museum geworden waar de serene rust bewaart is gebleven en ook de kapel is nog aanwezig. Dat Vincent hier zoveel heeft geschilderd verbaast mij niet. De tuin met lavendel, tijm, rozemarijn en irissen en het landschap eromheen met de cypressen en de vele olijfbomen met op de achtergrond bergen, lijken onveranderd. Binnen hebben ze een kamertje ingericht zoals de kamer van Vincent ongeveer geweest moet zijn. Ook de zinken baden die er gebruikt werden staan er. Een ervan heeft een houten afdekking waar alleen het hoofd uitstak, waarschijnlijk ook om het water langer warm te houden. Heel bijzonder vind ik het dat er toen al in het sanatorium therapeutisch gewerkt werd met de patiënten. Nog steeds doen zij dit door o.a. tekenen en schilderen en ze hebben hiervoor een kleine tentoonstellingsruimte ingericht met het werk van de huidige patiënten. Naar deze tijd vertaalt zeggen Franse artsen, leed Vincent aan het ziektebeeld manische depressie met psychoses. Toen hij zijn oor afsneed verkeerde hij waarschijnlijk in zo’n psychose. In onze tijd hebben we de beschikking over vele middelen en kunnen wij vanuit de antroposofische gezondheidszorg ondersteuning bieden met verschillende door Rudolf Steiner uitgewerkte therapieën. Hiermee kunnen we soms enige verlichting brengen in het vaak moeilijke leven van mensen met verschillende vormen van depressie. De hoop is dat er voor deze mensen vanuit de diepe duisternis langzaam weer licht zichtbaar wordt, eerst een kleine ster en vervolgens een prachtige sterrenhemel. Het licht heeft het donker nodig en het donker het licht zodat het in evenwicht is en er weer zicht kan komen op een zinvol leven met perspectief en kleur.
De waardevolle terugblikoefening van Rudolf Steiner helpt ons om onze ziel te reinigen zodat we iedere dag, zelfs ieder moment van ons leven een nieuwe kleur kunnen geven.
Now I understand
What you tried to say to me
How you suffered for your sanity
How you tried to set them free
They would not listen they did not know how
Perhaps they’ll listen now
(D. Mc)
Irene Tjio, kunstzinnig therapeut beeldend (BAT)