Kunstontmoetingen
Kunstontmoeting 12
Moed
Door tijdgebrek heb ik de expositie “The Image as Burden”, van de van oorsprong Zuid Afrikaanse Marlène Dumas, in het Stedelijk Museum niet kunnen bezoeken. De meeste mensen kennen deze warm sprekende, levendige en vitale kunstenares waarschijnlijk wel.
Eind augustus kwam ik, aan het eind van mijn fietstocht langs de Rijn, in Bazel (CH) aan. Daar heb ik de tentoonstelling van Marlène Dumas “ Im Bann der Malerei” in het Museum Beyerler Foundation in Riehen (CH) bezocht. De Beyerler Foundation is een prachtig architectonisch museum, ontworpen door de architect Renzo Piano. Het is een feest om daar te zijn en te zien met hoeveel zorg en liefde het geheel is opgezet door Ernst Beyerler (1921/2010) een man die altijd kunstverzamelaar is geweest en gebleven. Ernst Beyerler is begonnen met een galerie op de bovenverdieping van een huis in Bazel (CH) en verkreeg zijn mooiste collectie door de aankoop van G. David Thompson, een verzamelaar van moderne kunst uit Pittsburg (US). Hoewel Thompson een veel beter bod kreeg dan Ernst Beyerler kon bieden, verkocht hij zijn collectie toch aan Beyerler. Mogelijk zag hij in Ernst Beyerler terecht de kunstliefhebber aan wie hij zijn kunstcollectie kon toevertrouwen. Onder leiding van Beyerler is dit prachtige museum ontstaan met een indrukwekkende vaste collectie. Nog nooit heb ik zoveel schilderijen van Mondriaan bij elkaar gezien naast werken van o.a. Monet, Rothko en Giacometti. Dit museum moet je eigenlijk met eigen ogen zien en beleven.
We gaan terug naar de expositie van Marlène Dumas. Het was een overzichtstentoonstelling van haar 40 jarig leven en werk als kunstenaar. Naast haar ontroerende werken zoals het schilderij van haar eigen lagere schoolfoto, zie je ook haar dochter met verf aan lijfje en handjes. Ze kijkt een beetje boos en verontwaardigd alsof ze betrapt is bij haar bezigheid, het schilderen van zichzelf. Zelf zie ik op de originele foto een iets ander beeld, van een meisje waar een bloem op geschilderd is door haar moeder, hierop kijkt ze ook niet zo boos.
Sommige critici zeggen: “Dumas schildert van foto’s en nooit van echte beelden”. Ze vinden het een te makkelijke manier van werken. Als ik echter voor haar schilderijen en tekeningen sta zie ik een veel intenser beeld dan de foto’s weergeven. Het verhaal er achter en de intensiteit van het moment raken haar blijkbaar zo diep dat er als het ware een zielsbeleving zichtbaar wordt gemaakt. Vaak geeft een foto slechts een verstard moment weer en bij haar komt het moment in beweging. Ik denk dat Marlène Dumas zich intens verbindt met het beeld waardoor, mede door haar kleurgebruik en manier van schilderen, de ziel van de foto wordt bloot gelegd.
Geraakt ben ik door het uitbeelden van haar thema ‘dood’. Grootgebracht in een land wat verdeeld was tussen blanke en zwarte bewoners, laat ze je meebeleven hoe een leven daar van binnenuit was. Wij zien slechts televisiebeelden en foto’s in kranten en tijdschriften waar we ons soms een beetje voor afsluiten omdat het teveel is. Voor het werk van Dumas kan je je absoluut niet afsluiten. Het komt groots en voelbaar bij je binnen.
Na WO2 vond er vooral in de jaren 1960/70 een grote omkering plaats. Door een nieuwe bewustwording ontstond een nieuw denken en moraliteit over het grote wereldgebeuren. De tegenbeweging van het heersende politieke denken waren de provo’s en de flower power beweging. In die tijd werden er veel “protestsongs” geschreven en gezongen met name vanwege de Vietnamoorlog. Ook in Zuid Afrika kwam er een nieuw bewustzijn zowel bij de zwarte als bij de blanke bevolking. Afrikaanse stamleiders waaronder Nelson Mandela voerden hun strijd tegen de blanke overheersing. Een belangrijke politicus en een van de eerste voorvechters voor de onafhankelijkheid van Kongo was Patrick Lumumba die in 1961 werd vermoord.
Op het schilderij “The Widow” is door het kleurgebruik van Marlène Dumas prachtig weergegeven hoe de weduwe van Lumumba als teken van rouw met ontbloot bovenlijf naar buiten komt net nadat ze heeft gehoord dat haar man is vermoord. Het is een gebruikelijk ritueel bij haar stam. In het Beyerler museum is te zien hoe Marlène de afbeelding van de foto met krijt steeds weer heeft getekend en uiteindelijk geschilderd. Om zo’n intens moment kunstzinnig te verwerken, moet je door vele emotionele lagen heen. Ik stel me voor dat het begint bij de berichtgeving en het zien van de foto en de ontreddering en de onlusten die daaruit voortvloeiden. Met dit gegeven ontstond bij haar mogelijk de gedachten ‘wat zie ik' en daarna ‘wat voel ik’ om het vervolgens vanuit een wilsdrang om te zetten in een kunstzinnig beeld.
In 1968 zong de Afro-Amerikaanse Nina Simone “Ain’t got no, I got life”. De tekst gaat er in de eerste strofe over dat ze niets bezit, geen huis, geen geld, geen opleiding, geen familie en vrienden, geen naam en geen God. In de tweede strofe zingt ze op een aangrijpende manier dat ze iets heeft wat niemand anders heeft en dat is elk onderdeel van haar fysieke lichaam met al haar zintuigen en haar IK. Ze eindigt met:
I've got my life, I've got my freedom
I've got life, I’m gonna keep it
(ik heb mijn leven, ik heb mijn vrijheid, ik heb het leven, ik ga dat behouden!)
Na een moeilijk leven als kleurling zingt Nina Simone vanuit haar diepste innerlijk dit aangrijpende lied. Vanuit een enorme IK-kracht richt ze zich op om te worden doordrongen door het licht. Dit zelfde zie ik bij Marlène Dumas, een IK-kracht die doordrongen is door een intense zielsbeleving in een van pijn doorleefde zwarte en witte wereld waarin leven en dood onafscheidelijk zijn.
Het Michaëlsfeest, ofwel Joris en de draak, is een tijd waarin we onze moed in daden kunnen omzetten. Door onze innerlijke draak te verslaan wordt angst omgezet in moed.
Moed in een angstige wereld waarin wij de ander vanuit een donker verleden kunnen meenemen in het licht van de toekomst. Dat is wat ik heb beleefd aan het eind van mijn fietstocht langs de Rijn die als een kronkelende draak meebewoog op mijn weg naar de aangrijpende overzichtstentoonstelling van Marlène Dumas en haar 40 jarig werk als bevlogen mens en kunstenaar.
Irene Tjio, kunstzinnig therapeut beeldend (BAT)