Kunstontmoeting 8
“Je hebt vrouwen en moeders” dit is een uitspraak die een oude tante van mij deed. Jammer dat ik er indertijd niet dieper op ingegaan ben. Ze maakte de vergelijking met andere vrouwen die wij beiden kenden en daarmee probeerde ze de betekenis ervan te verduidelijken. Vaak denk ik nog aan haar uitspraak terug als ik kijk naar de vrouwen in de kunst en dan vraag ik mij af; wat is de vrouw en wat is de moeder? Misschien vraagt u zich nu af welke verbinding ik wil maken met het thema van deze nieuwsbrief “warmte en licht”. Ik neem u graag mee op mijn zoektocht.
Als het buiten kouder en donkerder wordt vind ik het heerlijk om musea te bezoeken. Al kijkend denk ik aan de kunst die ik het afgelopen jaar heb gezien. Zoals in Montauban, de hoofdstad van de streek Tarn-et-Garonne. De stad is niet groot en ligt aan de rivier de Tarn. Door zijn ligging aan de rivier en de sfeer wordt het ook wel het Florence van zuidwest Frankrijk genoemd, een stad met rijke kunst en geschiedenis. Toen ik er jaren geleden voor het eerst kwam, was het een rustig stadje. Tegenwoordig is het veel drukker, mede door de grote wegen die er nu omheen liggen en het gemoderniseerde winkelcentrum. Evenals veel steden in deze omgeving, wordt Montauban een roze stad genoemd vanwege de rode kleur baksteen die er voor de panden gebruikt is. Bij zonsondergang trekt de stad haar roze gewaad aan en waan je je in een sprookje van duizend en één nacht. Ondanks de veranderingen ervaar ik het nog steeds als een rustige stad met vriendelijke mensen. Maar u begrijpt dat dit niet de enige reden is dat ik deze stad bezoek. Montauban is nl. de geboorteplaats van de schilder Jean Auguste Dominique Ingres (1780-1867) en de beeldhouwer en schilder Émile-Antoine Bourdelle (1861-1929). Ingres is 86 jaar geworden en Bourdelle 68 jaar, een spiegelend getal. De sterfdatum van de één en geboortedatum van de ander overlappen elkaar. Het lijkt of deze kunstenaars elkaar in hun geboortestad opvolgen en aanvullen met de vrouwen die ze in hun kunst maakten en hier achter lieten.
Dicht bij de oude brug van Montauban staat het Ingres museum dat gevestigd is in het voormalige bisschoppelijke paleis uit 1664. Hierin zijn zowel werken van Bourdelle als van Ingres tentoongesteld. Er staan ladekasten waarin de geschetste voorstudies van Ingres te zien zijn. Hoewel het een mooi en boeiend museum is neem ik u mee op de looproute langs de sculpturen van Bourdelle die overal in de stad staan. Je ziet hier de vele thema’s die Bourdelle in zijn werk hebben geïnspireerd. Je loopt van oorlogsmonument naar zelfportret en de mythologische beelden die hij heeft gemaakt. De vrouwfiguren van Bourdelle die hier staan, drukken voor mij de vrouw en moeder aarde uit met hun stevige armen en volle heupen. Ze kijken bedenkelijk, zijn uitdagend vrouwelijk, warm maar ook heel sereen.
Een van die vrouwfiguren is Pénélope (1912), zij wacht op de terugkomst van Odysseus. Hij won haar hand door mee te doen aan de Spelen. Het is een krachtig geaarde vrouwenfiguur. Zij staat geduldig en vol vertrouwen te wachten op de terugkomst van haar man. Hetzelfde beeld kunt u ook dichter bij huis zien, in de beeldentuin van het Kröller Müller museum.
De andere vrouwfiguur is “Sappho”(1925) met haar lier. Sappho was in het antieke Griekenland een lyrische dichteres. Zij leefde in de 6e en 7e eeuw voor Christus. Plato noemde haar de tiende muze. Naast poëzie had ze ook talent voor muziek en dans. Als vrouw was zij de eerste die schreef vanuit zichzelf als persoon en niet vanuit het standpunt van de goden. Zij woonde op het eiland Lesbos en stond daar aan het hoofd van een school voor jonge vrouwen van welgestelde families. Zij leerde hen muziek, zang en poëzie die ze voordroegen op vrouwenfestivals die Sappho organiseerde. Ook de eerste menstruatie van de meisjes werd gevierd in de vrouwengemeenschap van Lesbos.
In Montauban zit Sappho met haar hoofd op haar rechterarm en leunt op haar lier die zij vasthoudt. Haar stevige linkerarm steunt op de verhoging waar zij op zit. Ze lijkt te luisteren, want haar rechtervoet gaat omhoog. Je ziet haar tenen onder haar rok uitkomen en het is bijna zichtbaar dat ze meetikken op het ritme van de muziek die zij hoort. Je ziet hier een vrouw die met ingehouden levenskracht luistert en elk moment op kan staan om te gaan dansen.
Vrouwen kregen steeds meer plaats binnen de Griekse cultuurontwikkeling. Sappho beschreef en bezong haar eigen gevoelens als vrouw en hierin zie je hoe de Grieken zich los gingen maken van de godenwereld om zich dieper met het aardeleven te verbinden als individu. De Griekse periode was een tijd waarin er veel in beweging kwam. Het is het ontwaken van het IK, de weg van de bewustzijnsziel.
Verder neem ik u mee in het thema, “warmte en licht”, nl. de tentoonstelling deze herfst en winter in het Teylers Museum, Haarlem. Een tentoonstelling met de geschetste voorstudies van Rafaël. Niet zoals de schetsen van Ingres in ladekasten, maar in een prachtige opstelling hangen de schetsen van Rafaël aan de muur. De met rood krijt gemaakte tekeningen geven een indruk van het wordingsproces en hoe beweeglijk hij de Madonnatekeningen op papier heeft gezet. Hij heeft tastend op het papier gezocht naar uitdrukking en houding vanuit de liefde van de moeder voor haar kind. De diepe en innerlijke beleving van Rafaël zijn zichtbaar op het papier. Vanuit deze beweging en beleving is hij tot zijn intense schilderingen kunnen komen. Rafaël laat zien hoe wij ons, door de geboorte van het Christuskind uit de maagdelijke vrouw en moeder Maria, kunnen verbinden met het goddelijke, ons innerlijk licht.
Eén schilderij hangt er tussen de tekeningen, de Colonna Madonna. Het is een liefdevol tafereel van de moeder die een boek wil lezen, maar de aandacht voor haar kind geen moment verliest. Het lijkt of het mollige naakte kindje zich aan de moeder op wil trekken om te gaan staan. Je ziet hieraan met hoeveel genegenheid Rafaël kinderen observeerde en daardoor zo treffend kon uitbeelden.
Over Rafaël wordt gezegd: Hij heeft dezelfde naam als de aartsengel Raphaël die wordt geduid als Medicina Dei, “de genezing van God”.
Rudolf Steiner heeft Madonnabeelden en een afbeelding van Christus in de vijf-ster, het pentagram, als opklimmend en helend beeld voor de menselijke ziel, samengebracht (zie de afbeelding aan het eind van deze kunstontmoeting). Twaalf Madonnabeelden zijn van de hand van Rafaël. Het pentagram staat symbool voor de moedergodin en het etherlichaam van de mens als het gezond makende deel.
Terug naar de uitspraak van mijn tante, begrijp ik dat de vrouw en moeder één geheel zijn en er een diepere betekenis aan ten grondslag ligt. De vrouw en moeder zijn doortrokken in de aarde en de planeten die elkaar bevruchten waardoor er een cyclische doorgaande beweging kan bestaan. In het uitbeelden van de vrouw en moeder in de kunst zie ik het hogere IK, de Maria Sophia die warmte en licht vertegenwoordigt en ons steeds weer nieuwe levenskrachten schenkt.
De door Rudolf Steiner samengebrachte Madonnabeelden en Christus in de vijf-ster, het pentagram.
Irene Tjio, kunstzinnig therapeut beeldend (BAT)